Ajde što možda šira javnost i nije (mada bi bilo žalosno da i takve znatiželje nema), šokantno je to da po tom pitanju izostaje bilo kakvo angažovanje stručnjaka.

Iako su istorijske činjenice da su Stefan Nemanja i bar šestorica njegovih potomaka, sa titulom kralja, vladali Srbijom iz Deževske doline kraj Novog Pazara, ovaj prostor je potpuno zanemaren, minimalno arhološki istražen, daleko do mesta koje zaslužuje u srpskoj istoriji.

Toliko istorije na tako malo prostora

Meštani ove „doline kraljeva“ smatraju da ne postoji par kvadratnih kilometara teritorije Srbije sa više istorije od Deževe i okoline.

– Tu su Petrova crkva, najstarija hrišćanska bogomolja na Balkanu, Đurđevi Stupovi i ostaci saborne crkve iz sredine XIII veka čije su temelje seljani slučajno otkrili tokom oranja. Naravno, tu je i rodna kuća Svetog Save koju danas „krasi“ jedan metalni krst i ništa više. Umesto da se sve to istraži i otkrije, ovi lokaliteti su zarasli u korov, a mogli bi da budu mesto hodočašća, mesto gde će deca iz cele Srbije učiti o našoj istoriji, ali i turistička atrakcija – priča Mirko Popovac, publicista iz Deževe.

Tužno je to što današnja deca trče upravo po istim livadama gde su nekada gazali srpski prinčevi i kraljevi, a nisu ni svesni šta zemlja ispod krije. Što na mestu odakle su vladali moćni srpski srednjovekovni vladari nema nikakvog obeležja da to parče krije neverovatne priče i tajne života iz tog slavnog perioda srpske istorije. Tužno je i što je mesto gde se rođen Sveti Sava obeleženo samo jednim metalnim krstom!

Nikada završena istraživanja

Popovac i njegove komšije su ubeđeni i da su Deževskom dolinom vekovima dominirali dvorci Nemanjića, odakle su rodonačelnik ove dinastije i njegovi naslednici upravljali Srbijom, ali smatraju da nikada nisu uloženi napori da se ostaci tih građevina otkriju.

Da je ovaj kraj nedovoljno arheološki istražen slažu se i stručnjaci koji sa žaljenjem konstatuju da su na lokalitetu Brest, za koje se smatra da je mesto rođenja Rastka Nemanjića – Svetog Save, započeta, ali nikada završena ispitivanja.

– Sondažna istraživanja terena su otkrila ostatke jednobrodne crkve, a na osnovu neravnina se može zaključiti da se tu nalazi i nekoliko građevina. Rezultati tog istraživanja nikada nisu objavljeni, niti su istraživanja nastavljena – kaže arheolog Dragica Premović Aleksić.

Pretpostavke

Ova bivša direktora Muzeja „Ras“ i autorka kapitalnog dela „Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice“ dodaje da su istorijski podaci da je kralj Dragutin imao dvor u Deževi i da se na osnovu toga može pretpostaviti i da su odatle stolovali i njegovi preci, među kojima je i osnivač dinastije Stefan Nemanja.

– Kada je reč o dvoru Stefana Nemanje, na osnovu zapisa vizantijskog istoričara Kinama, u kojem je opisao ratovanje Manojla Komnena protiv Srba 1151. godine i „paljenje zgrada namenjenih velikom županu za vladarsko središte“, možemo pretpostaviti da se on sastojao od drvenih kuća koje su činile kompleks ograđen drvenom-palisadnom ogradom. Stambeni objekti su bili na jednoj strani kompleksa, a ekonomski na drugom. Očigledno je da je Nemanjin dvor, kao i njegovih naslednika, bio sa većim i bolje građenim objektima, ali se ipak radilo o skromnim rezidencijama – ističe Premović Aleksić.

Ona veruje da dvori Nemanjića u Deževskoj dolini nisu ličili na zamke srednjovekovne zapadne Evrope i da nisu služili kao vojna utvrđenja.

– Kao vojno utvrđenje korišćena je tvrđava Ras, na čijoj je severnoj strani, nakon dolaska Nemanje na vlast, dozidan rezidencijalni kompleks koji je imao i ogromnu žitnicu. Sa zapadne strane kompleksa podignuta je i polukružna kula koja je korišćena kao stambeni prostor, po ugledu na zapadnoevropske kule. Istraživači Rasa su zaključili i da je ova tvrđava u vreme Nemanjića služila kao sklonište u kom je boravio vladar i gde je bila smeštena državna riznica – dodaje Premović Aleksić.

U Deževi rođeno šest kraljeva i Sveti Sava

Na osnovu istorijskih izvora može se zaključiti da su u Deževi rođeni Stefan Prvovenčani, njegovi sinovi, kraljevi Radoslav koji je u Rasu imao kovnicu novca i Vladislav, ktitor Mileševe. U ovom selu rođeni su i kraljevi Uroš, ktitor Sopoćana, Dragutin, kao i Milutin koji je stolno mesto iz Rasa prebacio na Kosovo, a potom u Skoplje.

– Rođeno je šest kraljeva i prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava, ali nema nikakvih podataka da su u ovom kraju rođeni carevi Dušan Silni i Uroš Nejaki – zaključuje Premović Aleksić.